Sponzen zijn geniale dieren. Labyrint brengt deze week een ode aan de spons. Hier alvast acht redenen om van sponzen te houden.

 
SAAR SLEGERS

Bekijk ook de Labyrint-aflevering: De heldenrol van de spons

De succesvolle spons
Ze hebben de dinosaurussen, de neanderthalers en de dodo’s overleefd. En dat terwijl, of juist wel omdat, ze in de loop van de tijd helemaal zichzelf zijn gebleven. Want de eerste sponzen die zo’n zevenhonderd miljoen jaar geleden ontstonden, zijn in de loop van de tijd nauwelijks veranderd.

Het recept voor succes?
1) Vernieuw je cellen zo snel, dat je geen kans hebt af te takelen
2) Eet wat anderen niet kunnen verteren
3) Begin niet aan een centraal zenuwstelsel

De magische spons 
Als een primitief meercellig organisme mag de spons dan misschien een ietwat saai leven leiden, onder sommige omstandigheden haalt hij een geweldige stunt uit. Onderzoekers stopten eens vijf verschillende soorten sponzen in een mixer en dumpten de prut die overbleef in een bak met water. De meeste organismen zouden het na zo’n exercitie wel voor gezien houden. Zo niet de spons. De sponzencellen die tijdens de behandeling intact waren gebleven, leefden rustig verder en zochten elkaar zelfs weer op. Na enige weken lagen er gewoon weer vijf sponzen in het aquarium.

De kankervrije spons
Eigenlijk is een spons één grote darm, of, zoals sponzenonderzoeker Jasper de Goeij, marien bioloog aan de Universiteit van Amsterdam, het zegt: ‘Het is een mond en een kont. Aan de ene kant gaat er water in en aan de andere kant komt er afvalwater uit. Simpel maar efficiënt.’ Met de energie die ze zo uit het water halen, vernieuwen de sponscellen zich in een razend tempo. Net als de cellen in onze eigen darmwand trouwens, want het directe contact met gifstoffen en ziekteverwekkers in het voedsel is niet bevorderlijk voor de gezondheid van een cel.
Maar de spons pakt het vernieuwen van zijn cellen toch net iets slimmer aan dan wij. Want sponzen kunnen wel eeuwen blijven leven zonder kanker te krijgen. In onze darmen blijven daarentegen geregeld een paar oude cellen hangen die niet afsterven maar zich ongecontroleerd blijven delen. Het begint met een poliepje en voordat je het weet zit je opgescheept met een tumor. En dat hebben sponzen nou dus nooit. Die hebben hun celregulering perfect onder controle. Daar kunnen wij nog iets van leren.

De romantische spons 
Aan hongerige garnalenlarven die op zoek zijn naar een lekker kostje biedt de glasspons met de liefelijke naam ‘Venusmandje’ het ideale onderkomen. In het kanten kokertje van glasvezels kunnen de larfjes rustig eten, zonder daarbij zelf te worden verorberd door andere zeebeesten. Maar eenmaal groot geworden, komen de garnalen tot een akelige ontdekking. Hun volwassen lijven zijn te groot geworden voor de mazen van de spons. Het verfijnde kant is een gevangenis geworden. Het enige wat er in zo’n situatie op zit is om dan maar te gaan paren met medegevangenen, zodat de kleintjes later wél de wijde wereld in kunnen. Japanners zien er wel de romantiek van in. Die geven het Venusmandje als huwelijksgeschenk cadeau.

De poepende spons 
De kringloop rond het koraalrif is een van de meest duurzame ecosystemen ter wereld. Van het voedsel dat wordt geproduceerd gaat geen grammetje verloren. Tenminste, daar zijn zeebiologen voor het gemak altijd maar van uit gegaan, want waar haalden al die vissen en garnalen anders hun voedsel vandaan op die woestijn die de zeebodem is? Toch bleef één ding de biologen dwarszitten: bijna de helft van het totaal aan voedsel dat er op het rif beschikbaar komt, is opgelost in het zeewater en is daardoor onverteerbaar voor het gros van de koraalbeesten.
Hoe komen die opgeloste suikers weer terug in het systeem? Jarenlang braken wetenschappers zich het hoofd over deze vraag. Maar u heeft het antwoord al geraden: via de spons! Sponzenonderzoeker Jasper de Goeij: ‘Het blijkt dat sponzen ook de kleinste organische moleculen uit het water weten te filteren. De sponzen doen er hun voordeel mee en brengen de voedingsstoffen vervolgens in de vorm van sponzenpoep weer terug in de kringloop.’

De schoonmaakspons 
Over sponsdieren willen zelfs marien biologen nog wel eens lacherig doen. Koralen, algen en papegaaivissen… dat zijn de interessante organismen! Maar koraalrifecoloog Mark Verweij waarschuwt ervoor sponzen te onderschatten: ‘Zonder de sponzen zouden allerlei woekerende bacteriën en andere ziekteverwekkers de overhand krijgen. Die sponzen staan daar op dat rif de hele dag te pompen als een tierelier. Het is alsof je een wc doortrekt. Zonder de spons zouden die prachtige koralen en die heldere tropische zeeën voor je ogen wegrotten.’

De genezende spons 
Sponzen hebben een probleem. Ze kunnen niet lopen of zwemmen en kunnen dus ook niet vluchten als ze aangevallen worden door een akelig roofdier. Gelukkig hebben ze voor dat probleem een oplossing gevonden: sponzen maken zeer giftige chemische stoffen aan om daarmee vijanden van het lijf te houden. Een vorm van biologische oorlogsvoering dus. En die bio-actieve stoffen, die kunnen wij dan weer handig gebruiken in de farmaceutische industrie. Zo worden bijvoorbeeld leukemie en herpes al bestreden met stoffen uit sponzen en is een medicijn tegen alvleesklierkanker in de maak.
De spons vormt zo een schatkamer aan medicijnen, maar er is wel een probleempje: sponzen laten zich niet zo makkelijk kweken. Grootschalige sponzenmelkerijen zijn daarom lastig op te zetten. En het is ook al geen goed idee om alle sponzen weg te hakken uit het koraal en ze mee te nemen naar het lab. Werk aan de winkel voor de sponzenonderzoekers om dat probleem uit de weg te ruimen.

De harige zakspons
Ja, dat is natuurlijk wel een beetje sneu. Voor die spons. Dat hij eruit ziet als een harige zak. Maar juist daarom ook wel weer het noemen waard.

VPRO Gids, oktober 2012